Je hebt het vast wel eens meegemaakt. Je krijgt een leerling in de klas die moeilijk verstaanbaar is.
De leerling vervangt veel klanken of spreekt ze anders uit. Vaak is deze leerling al wel in contact gekomen met een logopedist die een compleet behandeltraject met het kind is aangegaan.  Maar wat voor onderwijsbehoefte heeft dit kind ?
Wellicht is er al een vermoeden van TOS of een TOS vastgesteld.
Wat vraagt dit dan van jou als leerkracht, en waar moet je op letten in de kleutergroep en daarna?

Kinderen met een diagnose TOS hebben problemen op één of meer taaldomeinen, zoals fonologie, woordvinding en semantiek, syntaxis, pragmatiek of vertelvaardigheid.
Bij 5-7% van de kinderen tot 12 jaar verloopt de taalontwikkeling niet vanzelf en kan er een (vermoeden van) TOS ontstaan. Sommige kinderen hebben problemen met begrijpen en produceren van taal, terwijl andere kinderen vooral problemen hebben met taalproductie. Jonge kinderen die problemen hebben in de taalproductie spreken niet altijd verstaanbaar.

Bron: VHZ online 15-10-2020

Lees voor meer achtergrondinformatie ook zeker de de onderstaande artikelen.

• FonoBomb: een interventie om de auditieve en fonologische ontwikkeling van kinderen te stimuleren – VHZ Online (vhz-online.nl)
• Peuters en kleuters met problemen in de spraakklankontwikkeling – VHZ Online (vhz-online.nl)

Fonologische opslag

Een geheugenmodel om inzichtelijk te maken hoe auditieve input leidt naar het verwerven van fonologische informatie is de fonologische lus.

(Baddeley, A. (2000). The episodic buffer: A new component of working memory? Trends in Cognitive Sciences, 4(11), 417-423. )

Klanken en woorden leren gebeurt vaak terloops oftewel per ongeluk.
Ten eerste in het kortetermijngeheugen, oftewel de fonologische opslag. Gedacht wordt echter dat terloops aangeboden auditieve informatie slechts enkele seconden blijft hangen als er niet actief iets mee gedaan wordt. Gelukkig  gaan kinderen vanaf een jaar of 7 het tweede cognitieve mechanisme inzetten, het articulatorisch repetitieproces oftewel het herhalingsmechanisme. Ze gaan het woord actief hardop of innerlijk herhalen. Dit is bedoeld om informatie langer vast te houden. 

Kinderen met gehoorverlies of een taalontwikkelingsstoornis doen dit echter niet vanzelfsprekend.
Zij leren hierdoor minder makkelijk ‘per ongeluk’ woorden. Waarom is dat denk jij?

Bij Slechthorende leerlingen

Waarom werkt dit niet vanzelfsprekend bij slechthorende kinderen?
Ten eerste, omdat slechthorende kinderen door hun verstoorde auditieve input onderontwikkelde fonologische vaardigheden kunnen hebben.
Hierdoor kan het zijn dat het herhalingsmechanisme minder of minder efficiënt functioneert.
Vanwege de auditieve beperkingen gaat inspanning verloren aan het verstaan, ze moeten de hele dag energie stoppen in het goed luisteren naar alles om hen heen. waardoor minder aandacht kan gaan naar opslag in het auditieve werkgeheugen.
Dit heeft tot gevolg dat verbaal aangeboden informatie minder goed kan worden vastgehouden en daardoor minder optimaal in te zetten is voor de verwerving van taal.
Kinderen met gehoorverlies leren daardoor minder makkelijk ‘per ongeluk’ woorden (=impliciet/incidenteel leren). Daarom moeten ze een nieuw woord vaker horen dan hun goedhorende leeftijdsgenootjes voordat taal geleerd wordt.

Bij leerlingen met een taalontwikkelingsstoornis

Zij hebben moeite met het onderscheiden van klanken en met het opdelen van woorden in klanken (hakken). Ook hebben zij vaak problemen in her herkennen van rijm en het manipuleren van klanken.

Hoe zwakker de fonologische vaardigheden zijn, hoe meer risico de leerling met TOS loopt om leesproblemen te ontwikkelen.( Parigger & Rispens 2021)  

Ook speelt het zwakke korte termijngeheugen voor met name fonologische informatie een risicofactor bij het leren lezen en spellen bij kinderen met een TOS.
Om een woord goed te decoderen moet een kind alle klanken in de juiste volgorde onthouden.
Om betekenis aan een zin te kunnen geven moeten alle woorden in de juiste volgorde worden onthouden. Het geheugen speelt op woord-, zins- en later op tekstniveau een belangrijke rol.
( Verboom & Weerdenburg 2013)
Voor kinderen met een TOS is dus ook  het impliciet aanbieden van klanken en het manipuleren met die klanken en woorden niet voldoende. Zij leren het niet vanzelf of zoals boven gezegd “per ongeluk”.
Er moet bij hun niet gewacht worden tot ze zelf interesse gaan tonen.
De voorschotbenadering, het manipuleren met klanken(auditief) en dit visueel ondersteunen met visuele letters en gebaren moet dus bij leerlingen met een TOS expliciet worden aangeboden vanaf groep 1!

 Wat kun je doen in de klas?

 Leerkrachten wordt geadviseerd om bij kinderen met een TOS in groep 1 en 2 het ‘Protocol Preventie van Leesproblemen groep 1 en 2’ te volgen.
Dit biedt handreikingen om kleuters die achterblijven in hun taalontwikkeling vroegtijdig te signaleren en deze kinderen effectief spelenderwijs te begeleiden. Klik hier voor meer informatie.

Stimulering van geletterdheid bij kleuters is cruciaal om ze voor te bereiden op een goede start in groep 3 en om leesproblemen op latere leeftijd zo veel mogelijk te voorkomen.
Naast vrij spel moet er daarom doelgericht gewerkt worden aan de mondelinge taal, de woordenschat en de beginnende geletterdheid.
In het handboek stimulering geletterdheid “Liefde voor letters en lezen” van Hetty van den Berg, Irma Land & Iris Meijsing. (2019) vind je inspiratie bij alle tussendoelen van beginnende geletterdheid.
Klik hier voor meer informatie.

Leerlingen met fonologische problemen voorbereiden op het leesproces, hoe dan?

Wat kun jij doen in de groep?

• Veel herhalen. Maak er een dagelijkse routine van met vaste handpoppen of symbolen die steeds weer terugkomen. Gebruik bijvoorbeeld de CPS map “fonemisch bewustzijn” als leidraad hiervoor.
• Pas de mondelinge instructie aan door er visuele hulpmiddelen zoals klankgebaren aan toe te voegen. Zorg dat die klankgebaren continu in beeld blijven, bijvoorbeeld op de letter/taal-muur.
• Zorg voor een multi-sensorische input, voel de klank in je keel, op je wang, kijk naar het letterbeeld, luister naar het geluid en voel de vorm in zand of op schuurpapier. Bied vanaf begin groep 1 altijd de klank, de letter en het gebaar samen aan als drietal. 
• Hardop denkend dingen voordoen (modelen), zoals het hakken van klanken of luisteren naar woorden.
• Zorg voor een duidelijke structuur en veiligheid in de klas. De leerling met TOS zal aak dingen opnieuw moeten horen, geef het die taaltijd en denk ook aan de verwerkingstijd. Tel tot 10 wanneer je iets vraagt, maar geef de leerling ook de veiligheid om zijn spraak en klanken te oefenen. Nier verbeteren maar goed voordoen dus.
• Zorg voor een goede plek in de klas, zorg dat het kind de taal- of lettermuur goed kan zien om nog even op te spieken bijvoorbeeld bij klankspelletjes.
• Zorg er ook voor dat het jouw mondbeeld goed kan zien en lezen en articuleer zelf zo duidelijk mogelijk.

Lees hier meer over het gebruik van deze CPS map in de klas. 

In die map worden de 10 onderstaande vaardigheden

beschreven.

1. luisteren
2. zinnen en woorden
3. rijmen
4. klankgroepen
5. isoleren van klanken
6. begrijpend luisteren
7. letterkennis
8. auditieve synthese van klanken
9. auditieve analyse van klanken
10. manipuleren van klanken

Conclusie:

Wanneer je werkt met leerlingen met een TOS of slechthorendheid is het ontwikkelen van het fonemisch bewustzijn niet iets wat je aan het toeval kunt overlaten. Het vraagt om een doelgerichte aanpak met een vaste routine. Je moet niet wachten tot ze “er aan toe zijn”, want dan ben je vaak te laat en kunnen er op latere leeftijd lees- en/of spellingproblemen ontstaan
Door het zwakkere werkgeheugen voor klanken en het zwakke taalgevoel zijn deze leerlingen veelal afhankelijk van het aanbod op school.
1 keer in de week bij een taalcircuit oefenen met klanken is niet voldoende voor deze leerlingen. Meedoen met de dagelijkse taalkring is vaak ook niet voldoende, omdat ze daar altijd zullen proberen de beurt te ontlopen. Je vraagt ze immers iets wat voor hen het moeilijkst is.
Deze leerlingen moeten er zelf actief mee aan de slag gaan, je moet ze dus bewust hiermee laten oefenen heel vaak en in veel verschillende vormen.
Het correct en vloeiend leren lezen en spellen is hiervan afhankelijk. En daar mee is dus ook het schoolsucces van deze leerling sterk afhankelijk van jouw aanbod in de klas.